In-vitro fertilisatie

Het Vaticaan is boos. Niet ontstemd zoals wel vaker gebeurt, maar echt boos. De toekenning door het Nobelcomité van de Nobelprijs voor geneeskunde aan mede-ontwikkelaar van in-vitro fertilisatie (IVF) Robert Edwards wordt "scherp veroordeeld" door Rome. Het is duidelijk in het verkeerde keelgat geschoten bij en Benedictus XVI, die overigens in 1987 als kardinaal Ratzinger de IVF-methode nog "immoreel" noemde.

Het was een schok om deze snelle en felle reactie van het Vaticaan anno 2010 te moeten horen. De even snelle maar meer evenwichtige reactie van rector Waer -- zelf medicus -- van de toch óók katholieke KU Leuven stak daar gelukkig schril tegen af. Dat sterkt mij in de hoop dat er toch ook verstandige en ervaren mensen zijn, die traditie hoog in het vaandel houden maar toch ook mee zijn met hun tijd, die traditionele christelijke waarden verdedigen maar ook kijken naar (de individuele) mens en (de gezamenlijke) maatschappij, en die in staat zijn evenwichtige, doordachte, en ethisch bewuste afwegingen en analyses te maken.
Om zulke analyse te maken, zijn er argumenten nodig. En in het geval van IVF zijn er enkele verschillende belangrijke.
Ten eerste vinden roomskatholieken dat het sacrament van het huwelijk heilig is, en dat daarbinnen uit een liefdevolle ontmoeting kinderen Gods als geschenk geboren worden. Met hen betreur ik wel dat er vandaag veel mensen zijn die spreken over "een kindje nemen" (alsof je het in de winkel van de plank neemt) in plaats van "een kindje krijgen" -- ook al zijn dat vaak respectabele ouders-in-spe die zich van hun taalmisbruik niet eens bewust zijn. "Een kindje kopen" of "een kindje maken" is wat meer volks en heeft respectievelijk meer met vroegere preutsheid en sexueel eufemisme te maken. In elk geval is het duidelijk dat het intussen ook anders kán. Maar dat mág niet van de Kerk want dat past niet in de eeuwenoude leer noch in het traditionele beeld van vader, moeder en kind zoals we dat ook terugvinden in de stal van Bethlehem. Hoe waardevol het gezin en tradities ook zijn, er is evolutie en traditie is niet hetzelfde als verstarring. En het gezin van vader, moeder en kind zal zeker niet snel noch geheel verdwijnen.

Ten tweede wordt er betoogd dat IVF "niet natuurlijk" is. Maar dat is niet waar. De bevruchting van eicel en zaadcel in een labo gebeurt op precies dezelfde manier en is even "natuurlijk" als in de baarmoeder bij de "natuurlijke methode". Er wordt alleen een handje geholpen bij het bijeenbrengen van eicel en zaadcel, hetgeen door omstandigheden anders niet lijkt te lukken (bijvoorbeeld door geblokkeerde eileiders of weinig beweeglijke zaadcellen). Men bedoelt waarschijnlijk met "natuurlijk" dat het toeval niet dezelfde rol speelt, want de ouders beslissen zelf of en wanneer het gebeurt. Dat klopt, maar ook bij IVF is er nog steeds onbekende factoren die meespelen en die onder toeval kunnen vallen. Bovendien is er ook een "beslissing" die meespeelt bij gewone geslachtsgemeenschap (ook liefdevolle ontmoeting genoemd), net als bij het al dan niet gebruik van een voorbehoedsmiddel overigens.
Ten derde is er een terecht gevaar van overcommercialisering van eicellen, zaadcellen, en vooral bevruchte embryo's. Van vruchtbaarheidsbehandelingen en -klinieken. Van hormonenmedicijnen en beroepspraktijken. Dat is al realiteit vandaag. Maar enkele uitzonderingen daargelaten, wordt er omzichtig en weldoordacht mee omgesprongen. Er worden afwegingen gemaakt, er zijn ethische commissies en wetgevingen ontstaan die excessen voorkomen. De Kerk heeft niet het alleenrecht op ethiek.

Ten vierde is intensief en langdurig onderzoek nodig geweest om te komen tot waar wij nu staan. Zonder twijfel zijn daar veel eicellen, zaadcellen en embryo's voor nodig geweest, misschien soms meer dan noodzakelijk. Door de technieken van die tijd werden talrijke embryo's gecreëerd en vernietigd. Dat zijn allemaal mensen, zegt de Kerk. Of tenminste mensen-in-wording, met het volledige potentieel (lees: DNA) van een mens. Het is bijna ironisch: de schoorvoetend evoluerende Kerk die destijds allerminst opgezet was met de ontdekking van DNA en de daarbijhorende verdere ontrafeling van het "mysterie mens", gebruikt dat argument nu om te zeggen dat een embryo een volwaardig mens is! De laatste decennia wordt echter beter beseft dat een volwaardig mens het resultaat is van "nature AND nurture". Van DNA van de mens EN de omgeving waarin die mens opgroeit. Die omgeving omvat het gezin, de school, de maatschappij, maar ook al de zintuigelijke ervaringen in de moederschoot. En er is ontdekt dat genen wel of niet tot expressie komen onder invloed van die omgeving. Om het dus (te) simplistisch-rekenkundig te zeggen: een embryo is een "halve" mens. En meer waard dan een ding, maar minder dan een volwaardige mens of pasgeboren baby. Om te zeggen dat er door ons mensen als tovenaarsleerling "gespeeld wordt met leven", is oneerlijk en onwaar. Het is een prijs die moest betaald worden voor de ontwikkeling van een techniek. En die techniek is ontstaan vanuit de menselijke curiositeit en wetenschappelijke drang om te weten en te kunnen. En die wetenschappelijke vrijheid heeft het "recht to dwalen", zoals de voormalige rector van de katholieke(!) universiteit van Leuven in 1985 zei bij het pausbezoek in België.

Aan de andere kant is er het probleem van onvruchtbaarheid van mensen. Er was tot voor halfweg vorige eeuw niet zo veel geweten over de verschillende oorzaken ervan, laat staan over manieren om er iets aan te doen. De Kerk stond voor dat de mensen hun lot zouden ondergaan en lijdzaam toezien. Maar de menselijke curiositeit en drang naar zelfontplooiing was te groot. Er is sindsdien, onder andere door ontwikkelingen als IVF, ontzettend veel geleerd door de medische wetenschap. Zo weten we nu bijvoorbeeld dat de oorzaken kunnen te wijten zijn aan de kwaliteit van eicellen, beweeglijkheid van zaadcellen, genetische belasting, invloed van het milieu, en nog veel meer. Al die kennis was anders veel later ofwel nooit vergaard.

Daarenboven zijn er, sinds de eerste proefbuisbaby in 1978, in totaal tot op de dag van vandaag zo'n 4 miljoen kinderen geboren met de hulp van IVF. En er zijn dubbel zoveel gelukkige ouders. Moeten wij tegen hen zeggen dat zij voor de Kerk ongewenst zijn? Dat ze niet hadden mogen geboren worden? Dat zij geen kinderen van God zijn? Moeten we -- om toepasselijke beeldspraak te gebruiken -- het kind met het badwater weggooien? Ik vraag me trouwens af of er onder al die mensen (die al tieners, twintigers en dertigers zijn) of er roomskatholieken zijn?

Ten derde is er de fundamentele kwestie van vrijheid en verantwoordelijkheid van de mens. Mogen wij, als kinderen van God, zelf God spelen? Wij hebben een vrije wil gekregen, en richten daarmee, ten goede en ten kwade, de wereld in zoals wij dat zelf willen. Zoals in de bijbel staat -- het belangrijkste boek van de Kerk -- dat de mens de planten en dieren benoemt. Wat heeft het Vaticaan dan te zeggen dat de menselijke wil onderworpen moet zijn aan de wet van God? De premisse is de vrije wil van de mens, en de Kerk onderwerpt die in haar leer aan de wil van God. Maar het is niet omdat kennis kan leiden to kwade gevolgen, dat men die kennis niet mag nastreven. Maar als we met onze vrije wil zulke kennis vergaren, komt daarmee ook verantwoordelijkheid op onze schouders. Namelijk de verantwoordelijkheid om met de opgedane kennis het goede te doen. Immers, kennis kan leiden tot goede en kwade dingen. Kijk maar naar de kernenergie. Of hadden Einstein, Bohr, Pauling, Dirac, Heisenberg, Schrödinger en al die anderen de quantumtheorie ook niet mogen ontwikkelen?

Met al deze contra-IVF argumenten beantwoord en de pro-IVF argumenten uitgelegd, meen ik dat IVF een zeer waardevolle techniek is die heel veel geluk onder de mensen brengt. En dat de Kerk hier zélf "dwaalt". Dat mag zij ook, maar dat komt haar niet ten goede. Ook niet op de lange termijn -- de Kerk denkt eerder in termen van eeuwen dan van jaren. Zij heeft daarentegen dringend nood aan evolutie, zoals ik eerder al schreef in waar de Kerk nu naartoe moet (zie http://willemgijsels.blogspot.com/2010/04/quo-vadis-ecclesia.html ).
(foto: op.org)